Το πρώτο άρθρο της νέας μας στήλης ΙΣΤΟΡΙΟΓΝΩΣΙΑ: Τι πραγματικά έγινε στο Σαγγάριο;

Γράφει ο δάσκαλος

Γρηγόρης Γιοβανόπουλος

Σε πρόσφατη ομιλία του στην περιοχή του Σαγγάριου ο Πρόεδρος της Τουρκίας Ταγίπ  Ερντογάν απευθυνόμενος στους Έλληνες  είπε με έμφαση:

« Ας μάθουν πολύ καλά(οι Έλληνες) πως γλίτωσαν να γίνουν παστά ψάρια στο Σαγγάριο, και πως έφυγαν από εδώ πέφτοντας στη θάλασσα».

Οι δηλώσεις αυτές βέβαια είναι ένα ακόμη επεισόδιο στη διελκυστίνδα  των δηλώσεων που κορυφώθηκε αρχικά μετά την αποτυχημένη επίσκεψη του Τούρκου Προέδρου στη χώρα μας ( άραγε οι εμπνευστές της το κατάλαβαν;)  και εξελίσσεται δυστυχώς με ανοδική πορεία και απρόβλεπτες συνέπειες.

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος είχε δηλώσει πρόσφατα πως

«Δεν το θέλουμε, αλλά αν η ιστορία μάς υποχρεώσει, θα το πράξουμε όπως το έκαναν και οι πρόγονοί μας» με σαφή υπαινιγμό στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων ενάντια στον Οθωμανικό ζυγό. Φαίνεται όμως πως ο Τούρκος Πρόεδρος δεν αναγνωρίζει σε άλλον Πρόεδρο το δικαίωμα να εκφράζει τις θέσεις ή τις απόψεις του . Έχουμε βέβαια και το πιο πρόσφατο δείγμα των απειλών προς τον Πρωθυπουργό του Κοσόβου ο οποίος «τόλμησε» να αντιδράσει στις «μαφιόζικες» τακτικές της Τουρκίας.

Βέβαια η «έξαλλη» αυτή τακτική της Τουρκίας ίσως έχει να κάνει με τις επερχόμενες εκλογές στη γείτονα χώρα , ίσως έχει να κάνει με τα πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Τουρκία (Κουρδικό, εμπλοκή στη Συρία , προσφυγικό , τρομοκρατία), ίσως να απαιτεί να βάλει έναν νέο όρο στις διεθνείς τις σχέσεις αυτόν της «ισχύος» όπως υποστήριξε πρόσφατα ο Σάββας Καλεντερίδης, ή ίσως να είναι όλα αυτά μαζί.

Γεγονός όμως είναι πως γίνεται προσπάθεια δημιουργίας ενός «Άξονα» που περιλαμβάνει την Τουρκία , το (Σιιτικό) Ιράν και την (Ορθόδοξη) Ρωσία, ίσως ως απάντηση στη συνεργασία Ελλάδας, Κύπρου, Ισραήλ και Αιγύπτου υπό τις ευλογίες σαφώς των ΗΠΑ.  Οι τρεις αυτές χώρες για διαφορετικούς μάλλον λόγους επιθυμούν να διαδραματίσουν κομβικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής.

Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός πως αυτές οι τρεις χώρες είχαν ένα παρελθόν συγκρούσεων , πολέμων και διεκδικήσεων μεταξύ τους. Όλα αυτά όμως φαίνεται πως ξεπεράστηκαν αρχικά στο όνομα στρατηγικών και οικονομικών συμφερόντων.

 Αποδεικνύεται λοιπόν περίτρανα αυτό που έλεγε ο Εθνάρχης Ελευθέριος Βενιζέλος:

«δεν υπάρχουν εθνικά δίκαια , υπάρχουν εθνικά συμφέροντα, αυτό καταλαβαίνουν οι ξένοι».

 Ρώσοι και Τούρκοι  πολεμούν συνέχεια ,αρχής γενομένης από τους  Ρωσοκριμαϊκούς  πολέμους, μεταξύ των ετών 1507–1572,

το  Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1676–1681,

το  Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1686-1700 που είχε ως αποτέλεσμα τη συνθήκη του Κάρλοβιτς

και άλλους 11 πολέμους με τελευταίο τον Τουρκοσοβιετικό πόλεμο που τερματίστηκε στις 3 Μαρτίου 1918,  και όπου η Σοβιετική Ένωση πλέον θα παραχωρήσει και τις περιοχές Καρς , Αρνταχάν και Μπατούμ με σημαντικούς ελληνικούς πληθυσμούς οι οποίοι αναγκάστηκαν και πάλι να εκπατριστούν. Αλλά σημαντικότερη εξέλιξη ήταν η βοήθεια την οποία παρείχε η Σοβιετική Ένωση του Λένιν προς τον «Σοσιαλιστή» Κεμάλ, σε χρήμα και πολεμικό υλικό χάρη στην οποία κατόρθωσε να νικήσει τον Ελληνικό στρατό και να ολοκληρώσει τον αφανισμό του Χριστιανικού πληθυσμού της Μ. Ασίας είτε μέσω γενοκτονιών είτε μέσω του εκπατρισμού.

Μιας και ανοίξαμε αυτό το θέμα ο Ελληνικός λαός θα πρέπει να μην ξεχνά ποτέ ,

• με την ηγεσία ποιου η Ελλάδα έφτασε ως την Πόλη και τη Σμύρνη,
• με την ηγεσία ποιων έγινε η μικρασιατική καταστροφή ,
• με ποια συνθήματα εκείνοι πήραν τότε την εξουσία ,
• αλλά και με τη βοήθεια ποιας δύναμης έγειρε η πλάστιγγα υπέρ των Τούρκων.

Γιατί αν ο λαός δεν ξεχνούσε εύκολα  δεν θα έδινε την πλειοψηφία σ’ αυτούς που λαϊκίζοντας υπόσχονταν στους πάντες τα πάντα , (όπως στην εποχή μας το 2015) και όταν πήραν την εξουσία έπραξαν τα αντίθετα με τη γνωστή κατάληξη.

Γιατί επίσης αν ο λαός δεν ξεχνούσε δεν θα περίμενε τη σωτηρία του από το περιώνυμο «ξανθό γένος» που τότε στήριξε τους σφαγείς εξ Ανατολών αλλά και σήμερα παρά την κατάρριψη του αεροσκάφους , τη δολοφονία του Ρώσου Πρεσβευτή και πολλά άλλα στηρίζει τις νεοοθωμανικές αντιλήψεις των γειτόνων .

Μετά από αυτήν την παρέκβαση ας επανέλθουμε σ’ αυτή την περίεργη συμμαχία.

Μετά τις Ρωσοτουρκικές «διενέξεις» από το παρελθόν ως και το (όχι και τόσο μακρινό) 1918, ας δούμε τις αντίστοιχες Τουρκοπερσικές «διενέξεις».

-Η μάχη του Τσαλντιράν στις 23 Αυγούστου του 1514  έληξε με νίκη των Οθωμανικών στρατευμάτων ενάντια στην περσική Αυτοκρατορία των Σαφαβιδών.  Η μάχη, όμως, ήταν  η αρχή 41 χρόνων πόλεμου που έληξε μόλις το 1555 με τη Συνθήκη της Αμάσειας,.

– Το 1578 -1590 ξεσπά πόλεμος στον Καύκασο

– Το 1603-18 πόλεμος εναντίον των Σαφαβιδών της Περσιας

-Το 1624-1639 ο πόλεμος επαναλαμβάνεται

-1722-1746 Οθωμανοί και Ρώσοι επιτίθενται στο Ιράν

-1820-1823 πόλεμος εναντίον των Κατζάρ του Ιράν.

Στο σήμερα τώρα αυτές οι τρεις δυνάμεις φαίνεται να συμμαχούν και το μέλλον θα δείξει μέχρι που  θα φτάσει αυτή τους η συμμαχία.

Ας ελπίσουμε να μην πληρώσουν το τίμημα οι δυστυχείς Κούρδοι και ο λαός της Συρίας από τη μια και η Κύπρος με τη χώρα μας από την άλλη.

Ας επανέλθουμε όμως στο λόγια του Προέδρου Ερντογάν και στο τι πραγματικά έγινε τότε το 1921 στο Σαγγάριο.

Δεν μπορούμε όμως να μην σημειώσουμε πως τέτοιες δηλώσεις δεν αρμόζουν στο υψηλό αξίωμα και τη θέση που κατέχει ο Πρόεδρος της Τουρκίας.  Θα μπορούσαν βέβαια να δοθούν αντίστοιχες απαντήσεις για αντίστοιχα ιστορικά περιστατικά  αλλά αυτό θα τροφοδοτούσε μάλλον όλη αυτή την έξαλλη ανταλλαγή δηλώσεων και προκλήσεων που εγκαινίασαν οι «καλοί μας γείτονες».

Χαριτολογώντας θα μπορούσαμε να του θυμίσουμε το δημοτικό τραγούδι

«Φύσα Μαΐστρο δροσερέ κι αέρα του πελάγου

 Να πας τα χαιρετίσματα……….»  ,

αλλά θα περιοριστούμε να αναφέρουμε εδώ τα γεγονότα που συνέβησαν από τις 10/23 Αυγούστου ως τις 31 Αυγούστου/ 13 Σεπτεμβρίου και που είναι γνωστά ως «Η μάχη του Σαγγάριου».

ΣΑΓΓΑΡΙΟΣ

Η Ελληνική Στρατιά Μ. Ασίας αποφασίζει τον Ιούνιο του 1921,να εκτελέσει μεγάλης κλίμακας επίθεση για τον έλεγχο της σιδηροδρομικής γραμμής ΕσκίΣεχίρ – Κιουτάχειας- Αφιόν Καραχισάρ αλλά και την κύκλωση και εξόντωση του κύριου όγκου του τουρκικού στρατού. Ύστερα από  προέλαση από το Νότο με αρχική κατεύθυνση το Αφιόν Καραχισάρ οι ελληνικές Μεραρχίες έστριψαν αιφνίδια προς Βορράν επιχειρώντας να κυκλώσουν τον Τουρκικό στρατό στην Κιουτάχεια. Αλλά οι τουρκικές δυνάμεις κατόρθωσαν να αποφύγουν την κύκλωση και υποχώρησαν 300 χιλιόμετρα Ανατολικά οχυρώνοντας την Άγκυρα σύμφωνα με διαταγή του Αρχιστράτηγου Μουσταφά Κεμάλ. Η μη κύκλωση του τουρκικού στρατού αποδόθηκε στην ολιγωρία του Β’ Σώματος στρατού και στο Σωματάρχη Αρ. Βλαχόπουλο που προέρχονταν από τους απότακτους και που αντικαταστάθηκε  από τον Πρίγκιπα Ανδρέα.

Στο βιβλίο του «Η αγωνία ενός έθνους» ο στρατηγός Παπούλας γράφει: «Εάν δεν εγίνοντο κολοσσιαία λάθη από τον Διοικητήν του Β΄Σώματος Στρατού (Αρ. Βλαχόπουλο), είναι πλέον ή βέβαιον ότι ο  κεμαλικός στρατός θα εδέχετο προ των οχυρών της Κιουτάχειας το τελειωτικόν κτύπημα».

Γεγονός όμως ήταν πως η γραμμή Εσκί Σεχίρ – Κιουτάχεια- Αφιόν Καραχισάρ έπεσε στα χέρια των Ελλήνων.

Στις 15 Ιουλίου 1921 έγινε το πολεμικό συμβούλιο στην Κιουτάχεια, υπό την ηγεσία (υποτίθεται) του Βασιλιά Κωνσταντίνου όπου  αποφασίστηκε η μοιραία –όπως αποδείχτηκε- εκστρατεία για την κατάληψη της Άγκυρας.

Όποιος μελετήσει το τι ειπώθηκε σ΄ αυτήν τη μοιραία σύσκεψη όπου ο μεν Στρατηγός Βίκτωρ Δούσμανης πρότεινε την προέλαση μέχρι τον ποταμό Άλυ , ενώ ο Πρωθυπουργός Γούναρης δεν ήθελε ούτε να ακούσει τις επισημάνσεις των επιτελικών αξιωματικών για τις ελλείψεις υλικού και τα προβλήματα του ανεφοδιασμού που θα προέκυπταν. Ο Στρατηγός Παπούλας εξέφρασε αμφιβολίες για την επιτυχία της επιχείρησης αλλά μπροστά στην επιμονή των πολιτικών όλοι υποχώρησαν .  ΄Ετσι συντάχτηκε το υπόμνημα της επιχείρησης το οποίο αν κανείς διαβάσει προσεκτικά  θα δει ότι είναι γεμάτο «αν» , γεμάτο «βλέποντας και κάνοντας» , αλλά και με την ανεδαφική ελπίδα ότι ο Τουρκικός στρατός θα λειτουργούσε βλακωδώς  και θα έδινε τη μάχη Δυτικά  του Σαγγάριου . Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

…………Προς επίτευξιν τούτου η στρατιά πρέπει να εκτελέση επιδρομήν προς Άγκυραν , να συντρίψη , αν τας συναντήση τας εχθρικάς δυνάμεις , να διαλύση τον εν Αγκύρα εχθρικόν εφοδιασμόν και αν κατόπιν τούτου ο εχθρός δεν υποκύψει , επειδή η εν Αγκύρα παραμονή είναι μειονεκτική , να επιστρέψει εις Δορύλαιον , καταστρέφουσα ριζικώς την σιδηροδρομικήν γραμμήν…..Αν τουναντίον ο εχθρός υποχωρήση πέραν του Σαγγαρίου , η στρατιά θα προχωρήση ή θα σταματήσει αναλόγως των παρουσιαζομένων μέχρι της εποχής συνθηκών …… Αν δηλαδή αι συνθήκαι αύται είναι ευμενείς …. Άλλως η στρατιά θα αναλάβει την προς Δορύλαιον επάνοδόν …..

Κοντολογίς για λόγους πολιτικούς καθώς ο Γούναρης πίστευε πως μετά την κατάληψη της Άγκυρας ο Κεμάλ θα συνθηκολογούσε , για λόγους προσωπικής ματαιοδοξίας καθώς ο ίδιος -και όχι ο Βενιζέλος- θα εμφανιζόταν ως ο δημιουργός της μεγάλης Ελλάδας, για λόγους ιδιοτέλειας καθώς κάποιοι αξιωματικοί ήθελαν να δρέψουν στρατιωτικές δάφνες , για λόγους μυωπικού πολιτικού αισθητηρίου που δεν αντιλαμβανόταν αφενός την πολιτική απομόνωση της Ελλάδας και αφετέρου την συνεχή ενίσχυση του Κεμάλ, όλοι αυτοί έριξαν το στρατό μας σ’ αυτή τη μοιραία εκστρατεία .

Παρόλα αυτά όμως ο Ελληνικός στρατός ήταν αρκετά ισχυρότερος και φυσικά πιο οργανωμένος  του Τουρκικού και τακτικά δεν ηττήθηκε . Απαγκιστρώθηκε συντεταγμένα και επέστρεψε στην γραμμή Εσκί Σεχίρ- Κιουτάχεια- Αφιόν Καραχισάρ. Η τυπική ήττα του θα επέλθει ένα χρόνο αργότερα τον Αύγουστο του 1922.

Η ουσιαστική ήττα όμως του Ελληνισμού  είχε ήδη συντελεστεί στις εκλογές της 2/15  Νοεμβρίου του 1920 αλλά και στο αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στις 22 Νοεμβρίου/ 5 Δεκεμβρίου 1920. Αφενός καταψηφίζεται  ο δημιουργός της Ελλάδας των 2 Ηπείρων και των 5 θαλασσών , έρχονται  στην εξουσία οι  λαϊκιστές του Λαϊκού κόμματος και επανέρχεται  ο  Βασιλιάς Κωνσταντίνος δίνοντας την αφορμή στους Συμμάχους Γαλλία –Ιταλία να διαχωρίσουν τη θέση τους και να στηρίξουν αργότερα τον Κεμάλ.

Ας δούμε όμως τα γεγονότα του Σαγγάριου.

Η μάχη του Σαγγάριου εντάσσεται στις  επιχειρήσεις για την κατάληψη της Άγκυρας και διεξήχθη στο κεντρικό μικρασιατικό υψίπεδο με υψόμετρο 1000 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Το εκτεταμένο αυτό οροπέδιο προς Βορράν περιβάλλεται από τα όρη του Πόντου ενώ στα νότια και Βορειοανατολικά βρίσκονται τα όρη της οροσειράς του Ταύρου. Υπάρχουν στη μεγάλη αυτή λεκάνη της κεντρικής Μ . Ασίας τρεις χαρακτηριστικές περιοχές. Η λεκάνη του ποταμού Σαγγάριου στα Βορειοδυτικά , η αντίστοιχη του ποταμού Άλυ στα Βορειοανατολικά και  η Αλμυρή έρημος στα Νότια. Η Αλμυρή Έρημος απλώνεται ως τις παρυφές των δύο ποτάμιων λεκανών του Σαγγάριου  και του Άλυ. Είναι μια τεράστια περιοχή με υψόμετρο πάνω από 1000 μέτρα που καλύπτεται από στρώμα άμμου. Το νερό είναι ελάχιστο καθώς και η βλάστηση. Στο βορειοανατολικό της μέρος το έδαφος γίνεται στερεό και ανώμαλο και καταλήγει σε υψηλά εξογκώματα  όπως το Καλέ Γκρότο , το Αρντίζ Νταγ και το Τσαλ Νταγ. Όσο προχωρεί κανείς προς την Άγκυρα από αυτήν την κατεύθυνση το έδαφος πλέον γίνεται ορεινό. Ο ποταμός Σαγγάριος πηγάζει από τα βουνά κοντά στο Αφιόν Καραχισάρ και αφού ακολουθεί πορεία προς τα Ανατολικά στρέφεται προς Βορράν  και αφού δεχτεί τα νερά του ποταμού Γκεούκ αρχικά στρέφεται προς τα Δυτικά και στο ύψος του Εσκί Σεχίρ στρέφεται πάλι προς Βορράν και χύνεται στον Εύξεινο Πόντο. Έχει μήκος περίπου 700 χιλιόμετρα  , μέσο πλάτος 40 μέτρα και βάθος 3 μέτρα Υπήρχαν αρκετές γέφυρες στον ποταμό και συγκεκριμένα στο ανατολικό του μέρος οι γέφυρες Κιοπρού Μπασσί, Κιοπρού Χαμάμ, Μπεϊλίκ Κοιπρού , Καβουντζί Κιοπρού ,  Μπες Κιοπρού και στο νότιοανατολικό  τμήμα του άλλες 11 γέφυρες.

Οι Τούρκοι επέλεξαν να οχυρώσουν με τρεις αμυντικές τοποθεσίες τα υψώματα Ανατολικά του Σαγγάριου από το Τσιλέκ Νταγ στο Βορρά ως το Καλέ Γκρότο στο Νότο. Η πρώτη αμυντική γραμμή είχε μήκος 95 χιλιομέτρων  και αντίστοιχο μήκος είχαν οι άλλες δύο. Οι Τουρκικές οχυρώσεις περιλάμβαναν  χαρακώματα ενισχυμένα με συρματοπλέγματα , παρατηρητήρια , πολυβολεία . πυροβολεία και ορύγματα επικοινωνίας.

Η Ελληνική στρατιά ξεκίνησε στις 28 Ιουλίου και στις 9 Αυγούστου  έφτασε στο Σαγγάριο . Το Νότιο συγκρότημα Μεραρχιών αφού έκανε στροφή προς τα Νότια διέβη τον ποταμό  και στράφηκε προς Βορράν με στόχο να πλαγιοκοπήσει τις Τουρκικές θέσεις . Στο Βόρειο τομέα η 7^η Μεραρχία στις 11 Αυγούστου θα ζεύξει τον Σαγγάριο με γέφυρα , 1500 μέτρα Νότια της κατεστραμμένης γέφυρας Μπεϊλίκ Κιοπρού  και θα φτιάξει και άλλη γέφυρα 1000 μέτρα νοτιότερα και στις 7.00 π.μ. το 37^ο Σύνταγμα θα καταλάβει τους λόφους που δέσποζαν στον Σαγγάριο. Συνεχίζοντας την προέλαση της η 7^η Μεραρχία θα φτάσει στις 20 Αυγούστου σε μικρή απόσταση από το Πολατλί και στη συνέχεια θα καταλάβει το σιδηροδρομικό σταθμό του χωριού (σήμερα είναι ενωμένο με την Άγκυρα). Το Νότιο συγκρότημα τώρα συνάντησε μεγάλη αντίσταση καθώς οι Τούρκοι αντιλήφθηκαν τον ελιγμό της ελληνικής στρατιάς  και την προσπάθειά της να διασπάσει την αμυντική γραμμή των Τούρκων από τα Νοτιοανατολικά  και τροποποίησαν τη διάταξή τους αντιτάσσοντας σημαντική άμυνα στα επιτιθέμενα ελληνικά τμήματα . Τα Α’ και Β’ Σώματα Στρατού θα δώσουν τις νικηφόρες και πολύνεκρες μάχες του Ταμπούρ Ογλού , της Σαπάντζας , του Καλέ Γκρότο , του Αρντίζ Νταγ , του Τσαλ Νταγ  διασπώντας τις δύο πρώτες γραμμές αμύνης του Τουρκικού στρατού.   Έμενε τώρα η Τρίτη αμυντική γραμμή , ένα άλμα 15-20 Χιλιομέτρων για να καταληφθεί η Άγκυρα.  Οι δυσχέρειες όμως πολλαπλασιάζονταν συνεχώς.

Στις 22 Αυγούστου η Στρατιά Μ. Ασίας εκτιμώντας το μέγεθος των απωλειών , τη λυσσαλέα αντίσταση των Τούρκων , τις ελλείψεις σε αξιωματικούς και οπλίτες , καθώς και τον προβληματικό ανεφοδιασμό , συντάσσει λεπτομερή έκθεση αναφέροντας το συσχετισμό δυνάμεων και τις δυσχέρειες που παρουσιάζονταν λόγω της παράτασης της εκστρατείας και ζητά από την Κυβέρνηση να πάρει και να ανακοινώσει τις αποφάσεις της όσο το δυνατόν γρηγορότερα καθώς οι Τούρκοι ενισχύονταν συνεχώς , η εποχή των βροχών πλησίαζε και ο εφοδιασμός γινόταν όλο και πιο προβληματικός.

Η έκθεση αυτή στάλθηκε στην Προύσα με τον Υποστράτηγο  Ξ. Στρατηγό  και αργότερα με τον ίδιο Αξιωματικό στην Αθήνα για να ενημερωθεί ο Πρωθυπουργός Γούναρης. Την ίδια ώρα η Στρατιά ουσιαστικά μετέβαλε την τακτική της σε αμυντική και άρχισε να αποκρούει τις Τουρκικές αντεπιθέσεις. Στις 26 Αυγούστου η Στρατιά αναφέρει στον Υπουργό Στρατιωτικών ότι θεωρούσε επικίνδυνη την παράταση των επιχειρήσεων και θεωρούσε ως άριστη λύση τη σύναψη ανακωχής.

Ο Πρωθυπουργός αφού έλαβε υπόψη τις εκθέσεις  της Στρατιάς τηλεγράφησε πως θα έπρεπε η Στρατιά με βάσει το στρατιωτικό συμφέρον και ανεπηρέαστη από κάθε πολιτική σκέψη να επιλέξει αυτό που θεωρούσε καλύτερο αλλά και πρακτικά εφαρμόσιμο. ( Τώρα γιατί έπρεπε αυτό να γίνει αφού προηγήθηκε όλο  αυτό το μακελειό των Στρατιωτών μας , η εξάντληση της Στρατιάς , τα έξοδα και οι μεγαλομανείς δηλώσεις Πολιτικών και στρατιωτικών , μόνο ο ίδιος ο Πρωθυπουργός Γούναρης το γνώριζε).  Ο Στρατηγός Βίκτωρ Δούσμανης στα απομνημονεύματά του γράφει:

« Συμπεραίνομεν αδιστάκτως ότι ο Γούναρης όστις ασφαλώς ήθελε την επιτυχίαν της Μικρασιατικής εκστρατείας ίνα εδραιωθεί πολιτικώς και εν τω εσωτερικώ και εν τω εξωτερικώ , ήθελε όπως η επιτυχία αυτή αποδοθή εις αυτόν μόνον».

( Βικτωρ Δούσμανης: «Απομνημονεύματα – Ιστορικαί σελίδαι τας οποίας έζησα») .

Μετά από αυτήν την απάντηση  η Στρατιά ενημέρωσε τα Σώματα Στρατού για την απόφασή της να αποχωρήσει και να εγκατασταθεί σε αμυντική γραμμή Δυτικά του Σαγγάριου. Το Α’ Σωμα Στρατού αποσύρθηκε κατά τη νύχτα χωρίς να γίνει αντιληπτό από τους Τούρκους , στις 18.30 της 30^ης Αυγούστου διήλθε το Σαγγάριο από τα προκαθορισμένα σημεία  το Β’ Σώμα Στρατού και στις 30 Αυγούστου από τις 18.00 μ.μ.  αποσύρθηκε το Γ’ Σώμα στρατού και πέρασε το Σαγγάριο άνετα από τις Γέφυρες   τις οποίες τα Ελληνικά σώματα είτε διέλυσαν και μετέφεραν τη γεφυροσκευή είτε κατέστρεψαν ριζικά.

Την αλλαγή του χαρακτήρα της εκστρατείας και τη μετάπτωση της Στρατιάς από την επίθεση στην άμυνα πληροφορήθηκε  ο Αρχιστράτηγος των Τούρκων Μουσταφά Κεμάλ την ώρα που μελετούσε ενδεχόμενη υποχώρηση προς τη Καισάρεια.

Συνεχίζεται την επόμενη εβδομάδα…