Ζήσαμε από κοντά το έθιμο «Γιανίτσαροι και Μπούλες» στη Νάουσα

Ρεπορτάζ: Ιωάννα Αργυριάδου

Την Κυριακή 23 Φεβρουαρίου 2020, πρώτη Κυριακή της Αποκριάς, βρεθήκαμε στη Νάουσα και στο σπίτι του Γιανίτσαρου, Πέτρου Κουτελάκη, για να παρακολουθήσουμε από κοντά το έθιμο της πόλης, «Γιανίτσαροι και Μπούλες».

Ο Πέτρος Κουτελάκης μας προσκάλεσε στο σπίτι του, για να παρακολουθήσουμε από κοντά τη διαδικασία και το τελετουργικό του ντυσίματος και του αποχαιρετισμού και, επίσης, απάντησε σε μερικές ερωτήσεις μας σχετικά με το έθιμο και τον ευχαριστούμε γι’ αυτό.

Πως ξεκίνησε το έθιμο;

Το έθιμο έχει βαθιές ρίζες που μας παραπέμπουν στην αρχαιότητα. Εάν ψάξουμε βαθιά τις ρίζες του, θα διαπιστώσουμε ότι ίσως έχει σχέση με τις λαμπρές διονυσιακές τελετές που γίνονταν στην αρχαιότητα για την υποδοχή της άνοιξης και όπου κατεξοχήντιμώμενο πρόσωπο ήταν ο θεός Διόνυσος. Με τον τρόπο αυτό, οι πιστοί επιζητούσαν την εύνοια των θεών για γόνιμη γη και πλούσια σοδειά. Γι’ αυτό το έθιμο τελείται το μήνα Φεβρουάριο, καθώς είναι το διάστημα που διαδραματίζεται η ιεροτελεστία της Μπούλας, το οποίο συμπίπτει με τον αρχαίο μήνα Ανθεστηρίωνα, που γινόταν ο γάμος του Διονύσου και της Βασιλίνας. Όμως, τα στοιχεία αυτά δεν απορρίπτουν τη σύνδεση του εθίμου με την Επανάσταση του 1821, γεγονός που πολλοί υποστηρίζουν. Η Νάουσα ήταν σκλαβωμένη υπό τον τουρκικό ζυγό και Ναουσαίοι οπλαρχηγοί εναντιώθηκαν στο σουλτάνο τον Απρίλιο του 1822. Όταν ακόμη η Νάουσα δεν είχε υποστεί τις συνέπειες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το 1705, με εντολή του σουλτάνου, στάλθηκε ο σιλιχτάρης των ανακτόρων, Αχμέτ Τσελεμπή, για να κάνει τοπρώτο παιδομάζωμα. Οι Ναουσαίοι, όχι μόνο δεν παρέδωσαν τα παιδιά, αλλά σκότωσαν και τον απεσταλμένο. Ήταν τότε μέρες Αποκριάς.

Από τι αποτελείται η στολή του Γιανίτσαρου;

Η στολή του Γιανίτσαρου αποτελείται από πολλά κομμάτια και είναι ιδιαίτερη, καθώς το βάρος της και οι συμβολισμοί της την κάνουν να ξεχωρίζει. Ξεκινάμε από τις μπέτσφες στα πόδια και πάνω από αυτές, κοντά στο ύψος του γονάτου φοράμε τις μαύρες βοδέτες, οι οποίες κρατάνε σταθερές τις μπέτσφες και σπάνε τη μονοτονία του άσπρου χρώματος. Έντονα στοιχεία της ελληνικής παράδοσης είναι η φουστανέλα και τα τσαρούχια. Στα χέρια φοράμε τα λευκά πλεκτά μανικάκια και από πάνω την κοντέλα, το φαρδομάνικο με τις πιέτες. Στην πλάτη του Γιανίτσαρου βλέπουμε το πισλί και πάνω από αυτό το γιλέκο με τα ασήμια, όπου στην πλάτη υπάρχουν ραμμένα διάφορα διακοσμητικά. Ένα ακόμα είναι και το σελιάχι, όπου κρύβουν τα όπλα και τα μαχαίρια τους και είναι καλυμμένο με ένα μεγάλο μαντήλι, το μαφέσι. Στη μέση του Γιανίτσαρου θα δούμε το μωραΐτικο ζωνάρι, μαζί με ένα ραμμένο μαντήλι στα δεξιά. Λευκό μαντήλι υπάρχει και στο δεξί χέρι κάθε χορευτή. Στην αριστερή μεριά του ζωναριού βλέπουμε την πάλα (το σπαθί) με το θηκάρι της. Στο λαιμό φοράμε το γκορντάνι, το οποίο διακοσμεί το πάνω μέρος του λαιμού. Τέλος, στο κεφάλι έχουμε τον πρόσωπο με το μεγάλο τράμπουλο (κάλυμμα κεφαλής).

Ποιο είναι το τελετουργικό του χαιρετισμού, του ντυσίματος και, γενικά, όλου του εθίμου;

Καταρχάς, να αναφέρουμε ότι είναι καθαρά ανδροκρατούμενο έθιμο. Όλοι στο μπουλούκι είναι άντρες ενήλικες και όχι παντρεμένοι. Ακόμα και η Μπούλα είναι άντρας ντυμένος νύφη. Το έθιμο είναι πολύ αυστηρό σε θέματα τόσο της διαδικασίας του ντυσίματος, όσο και όλης της εκτέλεσής του, από το συγκεκριμένο τρόπο που μαζεύεται το μπουλούκι μέχρι και το δρομολόγιο που ακολουθεί πιστά. Αρχικά, όλα τα κομμάτια και τα εξαρτήματα της στολής θα πρέπει να είναι στη θέση τους, όπως αρμόζει η παράδοση. Ο Γιανίτσαρος που θα βάλει πρόσωπο κατά τη διάρκεια της ενηλικίωσής του πρέπει να χαιρετήσει το μπουλούκι με τα χέρια σηκωμένα και να κουνηθεί αγέρωχα 2 – 3 φορές, τινάζοντας το κορμί του δεξιά και αριστερά. Αποχαιρετά την οικογένειά του χοροπηδώντας τρεις φορές κρατώντας το χέρι τους και κάνοντας το σταυρό του, προτού αποχωριστεί το σπίτι του. Απαγορεύεται αυστηρά να βγει ο πρόσωπος κατά τη διάρκεια του εθίμου, παρά μόνο στην πλατεία Αλώνια. Όταν φτάσει το μπουλούκι στο Δημαρχείο, ο αρχηγός μαζί με την Μπούλα θα ανέβει να πάρει την άδεια. Θα πρέπει να σηκώσει τον πρόσωπο μόνο για να πάρει την άδεια για να χορέψει το μπουλούκι του στους δρόμους της Νάουσας. Όταν πάρει την άδεια, δίνει το «σύνθημα» και ξεκινάνε οι χοροί. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το μπουλούκι αποτελείται και από μικρούς χορευτές (παιδιά από 2 – 3 ετών) που δεν φοράνε πρόσωπο, αλλά μιμούνται τους μεγάλους Γιανίτσαρους και στο μέλλον θα είναι οι άξιοι συνεχιστές του εθίμου. Τέλος, το μπουλούκι συνοδεύεται από το πνευστό όργανο, ζουρνάς, και το κρουστό, το νταούλι.

Υπάρχει κάποια ιεραρχία στο μπουλούκι; Πως επιλέγεται ο αρχηγός;

Στο μπουλούκι υπάρχει και τηρείται αυστηρά μία ιεραρχία. Οι νεότεροι χορευτές υπακούν τους μεγαλύτερους και τους πιο παλιούς. Όσο κατευθυνόμαστε πιο πίσω, τόσο πιο παλιούς χορευτές θα συναντήσουμε, μέχρι να φτάσουμε στο τελευταίο ζευγάρι των αρχηγών. Ο αρχηγός είναι ο πιο άξιος Γιανίτσαρος, που θα μπορεί να διοικεί όλο το μπουλούκι.

Ποιους χορούς χορεύετε;

Υπάρχει πληθώρα χορών που βλέπουμε κατά τη διάρκεια της Αποκριάς, είτε ατομικών είτε ομαδικών, όπως Παπαδιά, Νταβέλης, Σωτήρης, Νιζάμικος κ.α. Υπάρχει, όμως, και μία ιδιαιτερότητα. Η Μπούλα χορεύει ένα συγκεκριμένο χορό στο Δημαρχείο, που λέγεται Μακρυνίτσα. Αυτός ο χορός είναι συνδεδεμένος με τη θυσία των Ναουσαίων γυναικών, που κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, για να μην αιχμαλωτιστούν, αποφάσισαν να δώσουν τέλος στη ζωή τους, ρίχνοντας πρώτα τα παιδιά και, έπειτα, πέφτοντας και οι ίδιες στον ποταμό της Νάουσας, την Αραπίτσα. Σε εκείνο το σημείο υπάρχει ένα άγαλμα που αναπαριστά μία μάνα που κρατάει αγκαλιά τα παιδιά της.

Ποιο είναι το πρόγραμμα του εθίμου;

Το έθιμο ξεκινάει νωρίς το πρωί με το ντύσιμο του Γιανίτσαρου. Έπειτα, έρχεται το μπουλούκι και, με το συγκεκριμένο χαιρετισμό που προαναφέραμε, ο Γιανίτσαρος χαιρετάει το μπουλούκι από το μπαλκόνι του σπιτιού. Όταν ολοκληρωθεί το μάζεμα του μπουλουκιού, κατευθυνόμαστε στο Δημαρχείο, για να πάρουμε την άδεια να χορέψουμε στους δρόμους της Νάουσας. Στο τέλος, στην πλατεία Αλώνια γίνεται η αποκάλυψη του Γιανίτσαρου.

Πότε ξεκινάει και πότε τελειώνει το έθιμο;

Το έθιμο ξεκινάει την πρώτη Κυριακή της Αποκριάς, που ξεκινάει το μάζεμα του μπουλουκιού από σπίτι σε σπίτι και πηγαίνουμε στο Δημαρχείο για να πάρουμε την άδεια να χορέψουμε σε συγκεκριμένο δρομολόγιο, μέχρι να καταλήξουμε στην πλατεία Αλώνια, όπου, όπως προαναφέραμε, βγάζουμε τους προσώπους. Την επόμενη μέρα χορεύουμε σε σπίτια Γιανίτσαρων, παλιών Γιανίτσαρων και φίλων του εθίμου, όπου υπάρχουν τραπέζια με κεράσματα για το μπουλούκι. Η ίδια διαδικασία επαναλαμβάνεται και τη δεύτερη Κυριακή της Αποκριάς. Τελευταία μέρα είναι η Κυριακή της Ορθοδοξίας, που συναντιόμαστε όλα τα μπουλούκια στο Σπήλαιο (περιοχή της Νάουσας) και χορεύουμε χωρίς τους προσώπους. Ένα ακόμη που αξίζει να αναφέρουμε, είναι το γεγονός ότι, τα παλιά χρόνια, το ντύσιμο του Γιανίτσαρου γινόταν από Σάββατο βράδυ, γιατί οι νοικοκυρές έραβαν ένα – ένα τα φλουριά του γιλέκου και ο χορευτής κοιμόταν σε μία καρέκλα. Στις μέρες μας δεν υφίσταται αυτό, γιατί πλέον είναι ραμμένα όλα τα φλουριά στο γιλέκο και έχει απλοποιηθεί το ντύσιμο.

Δείτε εικόνες και βίντεο: